Arbeitsblatt: l'uors

Fögl: Nom :_ Luors Chi da vus so, cu ed inua chals uors vivan, che chels maglian che cha faun düraunt linviern? Vus savais sgüra, cha que nun ho do per dapü cu 100 ans pü üngüns uors cò tar nus. Ma dinuonder vegnan uossa noss uors? 1. Apparentscha Descriva luors cun frasas interas. (Tü poust eir druver cudeschs per schoglier quista lezcha). Che impreschiun fo quista bescha te? Suottastricha cò tuot ils adjectivs cha tü hest druvo aint il text cun mellan. Fögl: Nom :_ Vivan uors darcho liber in Svizra? Ils ultims uors oriunds da la Svizra haun survivieu aint illas Alps dal Trentino in Italia. Lur numer es però ieu inavous memma ferm per pudair surviver. Perque sho düraunt ils ans 1999 – 2002 miss in liberted aint il parc naziunel Adamello Brenta 10 uors da la Slovenia. La distanza es pitschna da lo fin tal cunfin da la Svizra (Alps grischunas), per luors üngün problem. El riva da fer quella distanza in pochas nots. Ad es perque temp, cha nus ans fatschendans culla dumanda da domicilier luors darcho tar nus. In Svizra es luors protet. Eventuels dans gnissan pajos dal chantun da la confederaziun. Üna retschercha dal WWF da lan 1993 ho musso, cha luors vess spazi avuonda per viver in Svizra. Scu bescha, chi maglia tuot chi preferescha plauntas, füss sieu surviver in nossa regiun sgüro. Observa bain la charta da geografia disegna aint cun cotschen dinguonder chals uors derivan. Luors brün Fögl: Nom :_ Luors brün es la pü granda bescha rapaza, cha que do in Europa. El es da la cua fin tal cho traunter 1.50 2.00 meters lung, dal fuonz fin sü tar la spedla èl fin 1.00 meter ot. Il meschel da luors po pser 120 fin 300 kg, la femna invezza be traunter 75 fin 160 kg. Adonta dal pais la grandezza èl però üna bescha fich svelta ed agila, chi so impustüt eir rampcher nuder fich bain. Fich svelt voul dir, cha sün cuortas distanzans es luors bun da cuorrer cun üna sveltezza maximela da 55 km lura. Cò vessas vus da fer avuonda river zieva cul velo. Girer pel god intuorn Impustüt meschels giuvens traversan grands territoris in tschercha da buns lös da viver. Els sun exposts grands prievels: chavorgias, meschels vegls agressivs, autostredas binaris da tren. La tschercha dün bun revier nouv drouva bger temp. Luors chamina tres territori ester. El stu esser cuntaint cun las vivandas chel chatta. Luors nu vezza propi bain, per la peja odal savural ourdvart bain. Eir scha luors es in fuonz üna bescha rapaza, schi èl ün pô ünexcepziun. Sia carta da menü es fich varieda manger mangial bod tuot. El es per granda part vegetariaun. Que conferma eir sia daintadüra. La prümavaira maglial impustüt rischs, erva, nuschaglia, föglias eir ramma frascha. Schel chatta ün cadaver düna bescha, hol natürelmaing eir plaschair. El maglia però eir insects, müers, peschs beschas pü pitschnas. Schel nu chatta ünguottoter, schi scharpal eir beschas chasaunas scu bêscha, chevras muvel süt. Qualchosa, chel ho fich gugent, es nudritüra dutscha, scu per exaimpel frütta, pomma eir meil. Luors brün Luors brün es la pü granda bescha rapaza, cha que do in Europa. El es da la cua fin tal cho traunter 1.50 2.00 meters lung, dal fuonz fin sü tar la spedla èl fin 1.00 meter ot. Il meschel da luors po pser 120 fin 300 kg, la femna invezza be traunter Fögl: Nom :_ 75 fin 160 kg. Adonta dal pais la grandezza èl però üna bescha fich svelta ed agila, chi so impustüt eir rampcher nuder fich bain. Fich svelt voul dir, cha sün cuortas distanzans es luors bun da cuorrer cun üna sveltezza maximela da 55 km lura. Cò vessas vus da fer avuonda river zieva cul velo. Fo ün signalamaint sur dal uors. Uschea sco cha nus vain fat sur dal tschierv. Girer pel god intuorn Impustüt meschels giuvens traversan grands in tschercha da buns lös da viver. Els sun exposts ,autostredas, grands prievels: chatscheders, chavorgias, naiveras (mouran Fögl: Nom :_ dfam), manchaunza da nudritüra binaris da tren. La tschercha dün bun revier nouv drouva bger temp. Luors chamina tres. El stu esser cuntaint cun las vivandas chel chatta. Luors nu vezza propi bain, per la peja ourdvart bain. Eir scha luors es in fuonz üna bescha_, schi èl ün pô ünexcepziun. Sia carta da menü es fich varieda manger mangial bod tuot. El es per granda part. Que conferma eir sia daintadüra. La maglial impustüt rischs, erva, nuschaglia, föglias eir ramma frascha. Schel chatta ündüna bescha, hol natürelmaing eir plaschair. El maglia però eir insects, müers, peschs beschas pü pitschnas. Schel nu chatta ünguottoter, schi scharpal eir beschas chasaunas scu, chevras muvel süt. Qualchosa, chel ho fich gugent, es nudritüra dutscha, scu per exaimpel, pomma eir meil. Impla las luochas culs seguaints pleds territoris, frütta, territori ester, rapaza, vegetariaun, meschels vegls agressivs, prümavaira, cadaver, bêscha, odal savural Inimihs Luors nu cugnuoscha bgers inimihs natürels. Scu carnivor pü grand fuorma el pelplü il cumanzamaint da la chadagna da nudritüra. Ed istess es luors fich periclito. Bgers prievels inscuntra quista bescha di per di. Fögl: Disegna Nom aint ils rinchs suotvart ils :_ privels els inimihs dal uors: Fögl: Nom :_ Il viver solitari Uors brüns nu sun quels da la cumpagnia. Els nu tscherchan il contact cun oters. Schas saintan in prievel, saun els üerler sbragir. Que capita fich poch. Uors masculins drouvan ün revier da 100 km2 (10 km lung 10 km larg). Els nu soccupan ün da loter. Ma dal tuot sainza contact cun lur razza nu vivan els però listess na. In lös, inua chad haun avuonda da maglier, p.ex. tar ün flüm in ün lö cun bgera nudritüra saun els viver insembel sainza disturbis. Düraunt il temp da copulaziun (meg fin lügl) vivan meschels femnas insembel. Fögl: Nom :_ Ils uors, chi vivan in territoris fraids, passaintan fin 7 mais da lan in cuvels faun la posa dinviern, sumgiaint al sön dinviern da las muntanellas. Il miracul da que es, chels nu maglian baivan ünguotta düraunt quel temp. Lur cour batta plü plaun ed els vivan da las reservas da grass, fattas düraunt la sted lutuon. Disegna ün uors, chi fo la posa dinviern: Ils pitschens Immez linviern, voul dir in schner favrer, naschan ün fin trais uorsins. Quists sun il prüm orvs, bod sainza pail be pitschnins. paisan be 300g, que es taunt scu trais tevlas tschiculatta. Düraunt lavrigl bandunan ils uorsets cun lur mamma la tanna. Els paisan Fögl: Nom :_ bgeras voutas dapü cu zieva lur naschentscha. Il lat da lur mamma cuntegna fich bgeras substanzas nudritivas. Mincha di crescha il pais per var 70 grams. Ma già bod cumainza il temp da viver sainza lat da mamma ed eir da sadüser da tschercher svess mangiativas. Cun granda pazienzcha muossa la mamma sieus pitschens differenta nudritüra dal god. Svelt imprendan ils uorsins da clapper insects, chatter rischs, disferenzcher traunter plauntas bunas quellas da tössi. Que es fich important. Dutuon stöglian ils uorsets avair ün pais da 15 fin 20 kg per pudair surviver linviern. Sün via fin tar lindependenza Il seguond inviern passaintan ils uorsets darcho cun lur mamma aint in tanna. Quel temp nun es per els uschè sgür. Maunchan las reservas da grass, stöglian els murir da la fam. Düraunt la seguonda sted vivan ils uorsets viepü per se svess. Els piglian adüna dapü distanza da lur mamma. Plaun plaun perdan els il contact cun la famiglia. Düraunt il seguond terz an schatscha la mamma ils uors giuvens, chi stessan auncha gugent tar ella. Ils uorsets stöglian uossa as defender svessa. Il terz inviern stöglian els surviver sainza agüd da lur mamma. Zieva chals uorsets lhaun banduneda, accepta ella darcho la vicinanza da luors masculin. Observer pruver our Ils uorsets sun fich bundragius ed prouvan our da tuottas sorts. Uschè sadüsa minchün vi dün deport different. Las prümas excursiuns da famiglia saun esser prievlusas per tuot ils pitschens. Lur mamma es fich attenta ed eir üna rigurusa educatura. Scha fo dabsögn, do ella eir üna vouta ün sbreg per admunir ils giuvens, minchataunt dola dafatta schleppas. Eir schella perchüra bain ils uorsets, minchataunt do que situaziuns dret prievlusas. In prievel cumainzan ils pitschens tschüvler claman lur mamma per agüd. Mammas duors defendan lur pitschens cun granda premura. Scha uors masculins, chi sun bger pü ferms, eir scha umauns attachan ils pitschens, schi cumbattla per sia famiglia. Granda mortalited Fögl: Nom :_ La mited dals pitschens uors mouran düraunt ils prüms duos ans da lur vita. Malatias, memma poch da maglier ed oters motivs sun la radschun da la granda mortalited. Per regla parturescha la mamma duos fin trais pitschens, pel solit surviva be ün ils prüms trais ans. Las uorsas survegnan be mincha duos fin trais ans pitschens. Ellas ils clappan per la prüma vouta illeted da trais ans, luors masculin es madür cun tschinch ans. Luors vain maximel traunter 20 25 ans. Pervi chals uors staun süsom la piramida da las beschas nun haun üngüns inimihs natürels, basta üna pitschna rata da giuvens per surviver in ün ambiaint saun. Ma que as po müder svelt. Ils umauns las malatias haun miss in prievel las colonias da luors brün. In quel temp (an 1800), fin hozindi es la pitschna rata da naschentscha ün grand dischavantag.